Tweet
Ayodhya Kaanda - Sarga 48
Ayōdhyā is reverberating with laments of citizens on account of Rāma’s exile, and reproaches to Kaikēyee for taking advantage of the boons to wring such a havoc not only in the lives of Rāma, Seetā, the king and other Royal family members, but also in the lives of the citizens, who were until then feeling assured about the expected rule by Rāma.
In this Sarga these sentiments are expressed through the voices of the women of Ayōdhyā, who share them with their husbands.
Ayōdhyā is eerily quiet with all public activity ceased, markets closed, shops shut down and sacred places devoid of normal rituals.
2.48.1-2 தேஷாமேவம் விஷண்ணாநாம் பீடிதாநாமதீவ ச ।
பாஷ்பவிப்லுதநேத்ராணாம் ஸஸோகாநாம் முமூர்ஷயா ॥
அநுகம்ய நிவ்ருத்தாநாம் ராமம் நகரவாஸிநாம் ।
உத்கதாநீவ ஸத்வாநி பபூவுரமநஸ்விநாம் ॥
tēṣāmēvaṃ viṣaṇṇānāṃ pīḍitānāmatīva ca ।
bāṣpaviplutanētrāṇāṃ saṡōkānāṃ mumūrṣayā ॥
anugamya nivṛttānāṃ rāmaṃ nagaravāsinām ।
udgatānīva satvāni babhūvuramanasvinām ॥
The citizens who accompanied Rāma had thus returned.
They were depressed and distressed.
Tears overflowed as they were ravaged by grief.
They wanted nothing but death.
They lost their mind and they looked
as if they had lost all their vital energies.
2.48.3 ஸ்வம் ஸ்வம் நிலயமாகம்ய புத்ரதாரைஸ்ஸமாவ்ருதா ।
அஸ்ரூணி முமுசுஸ்ஸர்வே பாஷ்பேண பிஹிதாநநா: ॥
svaṃ svaṃ nilayamāgamya putradāraissamāvṛtā ।
aṡrūṇi mumucussarvē bāṣpēṇa pihitānanāḥ ॥
Returning to their respective homes,
surrounded by their wives and children,
with faces covered by tears,
they could do nothing but shed more tears.
2.48.4 ந சாஹ்ருஷ்யந் நசாமோதந் வணிஜோ ந ப்ரஸாரயந் ।
ந சாஸோபந்த புண்யாநி நாபசந் க்ருஹமேதிந: ॥
na cāhṛṣyan nacāmōdan vaṇijō na prasārayan ।
na cāṡōbhanta puṇyāni nāpacan gṛhamēdhinaḥ ॥
With all the happiness and joy gone,
no trader set out his wares,
no sacred place was filled with gaiety
and no householder cooked.
2.48.5 நஷ்டம் த்ருஷ்ட்வா நாப்யநந்தந் விபுலம் வா தநாகமம் ।
புத்ரம் ப்ரதமஜம் லப்த்வா ஜநநீ நாப்யநந்தத ॥
naṣṭaṃ dṛṣṭvā nābhyanandan vipulaṃ vā dhanāgamam ।
putraṃ prathamajaṃ labdhvā jananī nābhyanandata ॥
Neither recovering lost monies,
nor gaining additional wealth
made any difference to them.
A mother could not feel elated with the
birth of her first child.
2.48.6 க்ருஹே க்ருஹே ருதந்த்யஸ்ச பர்தாரம் க்ருஹமாகதம் ।
வ்யகர்ஹயந்த து:கார்தா வாக்பிஸ்தோத்ரைரிவ த்விபாந் ॥
gṛhē gṛhē rudantyaṡca bhartāraṃ gṛhamāgatam ।
vyagarhayanta duḥkhārtā vāgbhistōtrairiva dvipān ॥
Every house was filled with weeping women.
Distraught with grief, they reproached
their husbands who returned home,
in words that felt like the goad on an elephant.
2.48.7 கிம் நு தேஷாம் க்ருஹை: கார்யம் கிம் தாரை: கிம் தநேந வா ।
புத்ரைர்வா கிம் ஸுகைர்வாபி யே ந பஸ்யந்தி ராகவம் ॥
kiṃ nu tēṣāṃ gṛhaiḥ kāryaṃ kiṃ dāraiḥ kiṃ dhanēna vā ।
putrairvā kiṃ sukhairvāpi yē na paṡyanti rāghavam ॥
What good are the houses,
what purpose do the wives or money serve and
what would children or comforts mean
for those who cannot behold Rāghava?
2.48.8 ஏக: ஸத்புருஷோ லோகே லக்ஷ்மண ஸ்ஸஹ ஸீதயா ।
யோऽநுகச்சதி காகுத்ஸ்தம் ராமம் பரிசரந் வநே ॥
ēkaḥ satpuruṣō lōkē lakṣmaṇa ssaha sītayā ।
yō'nugacchati kākutsthaṃ rāmaṃ paricaran vanē ॥
Lakshmaṇa is the only worthy person in this world,
who along with Seetā was able to follow
Rāma, the prince of Kākutstha lineage,
and wait upon him in the Vana.
2.48.9 ஆபகா: க்ருதபுண்யாஸ்தா பத்மிந்யஸ்ச ஸராம்ஸி ச ।
யேஷு ஸ்நாஸ்யதி காகுத்ஸ்தோ விகாஹ்ய ஸலிலம் ஸுசி ॥
āpagāḥ kṛtapuṇyāstā padminyaṡca sarāṃsi ca ।
yēṣu snāsyati kākutsthō vigāhya salilaṃ ṡuci ॥
Blessed are the rivers, lotus pools and lakes in
whose clean waters the prince of Kākutstha lineage
would enter to bathe!
2.48.10 ஸோபயிஷ்யந்தி காகுத்ஸ்தமடவ்யோ ரம்யகாநநா: ।
ஆபகாஸ்ச மஹாநூபா: ஸாநுமந்தஸ்ச பர்வதா: ॥
ṡōbhayiṣyanti kākutsthamaṭavyō ramyakānanāḥ ।
āpagāṡca mahānūpāḥ sānumantaṡca parvatāḥ ॥
The woods with their delightful groves,
the rivers with their abundant waters and
the mountains with their splendid bluffs
will lavish their opulence on
the prince of Kākutstha lineage!
2.48.11 காநநம் வாபி ஸைலம் வா யம் ராமோऽதிகமிஷ்யதி ।
ப்ரியாதிதிமிவ ப்ராப்தம் நைநம் ஸக்ஷ்யந்த்யநர்சிதும் ॥
kānanaṃ vāpi ṡailaṃ vā yaṃ rāmō'dhigamiṣyati ।
priyātithimiva prāptaṃ nainaṃ ṡakṣyantyanarcitum ॥
Be it a forest or a mountain that Rāma goes to,
it cannot help receiving him like a beloved guest.
2.48.12 விசித்ரகுஸுமாபீடா பஹுமஞ்ஜரி தாரிண: ।
ராகவம் தர்ஸயிஷ்யந்தி நகா ப்ரமரஸாலிந: ॥
vicitrakusumāpīḍā bahumañjari dhāriṇaḥ ।
rāghavaṃ darṡayiṣyanti nagā bhramaraṡālinaḥ ॥
Trees covered with bunches of exquisite flowers,
attracting bees of every kind,
would show themselves off to Rāghava.
2.48.13 அகாலே சாபி முக்யாநி புஷ்பாணி ச பலாநி ச ।
தர்ஸயிஷ்யந்த்யநுக்ரோஸாத்கிரயோ ராமமாகதம் ॥
akālē cāpi mukhyāni puṣpāṇi ca phalāni ca ।
darṡayiṣyantyanukrōṡādgirayō rāmamāgatam ॥
The mountains, upon Rāma’s arrival,
would yield flowers and fruits
even if they were out of season, to be kind to him.
2.48.14 ப்ரஸ்ரவிஷ்யந்தி தோயாநி விமலாநி மஹீதரா: ।
விதர்ஸயந்தோ விவிதாந் பூயஸ்சித்ராம்ஸ்ச நிர்ஜராந் ॥
prasraviṣyanti tōyāni vimalāni mahīdharāḥ ।
vidarṡayantō vividhān bhūyaṡcitrāṃṡca nirjharān ॥
The mountains would bear many a beautiful cascade
from which would flow down clear streams.
2.48.15 பாதபா: பர்வதாக்ரேஷு ரமயிஷ்யந்தி ராகவம் ।
யத்ர ராமோ பயம் நாத்ர நாஸ்தி தத்ர பராபவ: ॥
pādapāḥ parvatāgrēṣu ramayiṣyanti rāghavam ।
yatra rāmō bhayaṃ nātra nāsti tatra parābhavaḥ ॥
And the trees on the peaks of the mountains
will gladden Rāma’s heart.
Where Rāma is, there can be
neither fear nor mortification.
2.48.16 ஸ ஹி ஸூரோ மஹாபாஹு: புத்ரோ தஸரதஸ்ய ச ।
புரா பவதி நோதூராதநுகச்சாம ராகவம் ॥
sa hi ṡūrō mahābāhuḥ putrō daṡarathasya ca ।
purā bhavati nōdūrādanugacchāma rāghavam ॥
This son of Daṡaratha is, indeed,
of great valor and of mighty arm.
Before Rāghava goes too far from us,
let us go following him.
2.48.17 பாதச்சாயா ஸுகா பர்துஸ்தாத்ருஸஸ்ய மஹாத்மந: ।
ஸ ஹி நாதோ ஜநஸ்யாஸ்ய ஸ கதி ஸ்ஸபராயணம் ॥
pādacchāyā sukhā bhartustādṛṡasya mahātmanaḥ ।
sa hi nāthō janasyāsya sa gati ssaparāyaṇam ॥
Comfort can only be found under
the shadow of the feet of such a Mahātma alone.
He is the guardian, lord, lodestar
and ultimate resort for all people.
2.48.18 வயம் பரிசரிஷ்யாம: ஸீதாம் யூயம் து ராகவம் ।
இதி பௌரஸ்த்ரியோ பர்தऽந் துகார்தாஸ்தத்ததப்ருவந் ॥
vayaṃ paricariṣyāmaḥ sītāṃ yūyaṃ tu rāghavam ।
iti paurastriyō bharta'n dukhārtāstattadabruvan ॥
“We shall serve Seetā and you shall serve Rāghava”,
said the women of the city,
distraught with grief, to their husbands.
2.48.19 யுஷ்மாகம் ராகவோऽரண்யே யோகக்ஷேமம் விதாஸ்யதி ।
ஸீதா நாரீஜநஸ்யாஸ்ய யோகக்ஷேமம் கரிஷ்யதி ॥
yuṣmākaṃ rāghavō'raṇyē yōgakṣēmaṃ vidhāsyati ।
sītā nārījanasyāsya yōgakṣēmaṃ kariṣyati ॥
Rāghava will look after your welfare in the forest,
and Seetā will do the same for us.
2.48.20 கோ ந்வநேநாऽப்ரதீதேந ஸோத்கண்டிதஜநேந ச ।
ஸம்ப்ரியேதாமநோஜ்ஞேந வாஸேந ஹ்ருதசேதஸா ॥
kō nvanēnā'pratītēna sōtkaṇṭhitajanēna ca ।
sampriyētāmanōjñēna vāsēna hṛtacētasā ॥
What satisfaction could one find living here,
with nothing to speak highly of,
with people who are not at peace,
with nothing left to enjoy and
with everyone’s minds distracted?
2.48.21 கைகேய்யா யதி சே த்ராஜ்யம் ஸ்யாததர்ம்யமநாதவத் ।
ந ஹி நோ ஜீவிதேநார்த: குத: புத்ரை: குதோ தநை: ॥
kaikēyyā yadi cē drājyaṃ syādadharmyamanāthavat ।
na hi nō jīvitēnārthaḥ kutaḥ putraiḥ kutō dhanaiḥ ॥
What good is this life for us,
much less children or wealth,
if this kingdom would belong to Kaikēyee
through means that are unfair,
as if there is no other recourse?
2.48.22 யயா புத்ரஸ்ச பர்தா ச த்யக்தாவைஸ்வர்யகாரணாத் ।
கம் ஸா பரிஹரேதந்யம் கைகேயீ குலபாம்ஸநீ ॥
yayā putraṡca bhartā ca tyaktāvaiṡvaryakāraṇāt ।
kaṃ sā pariharēdanyaṃ kaikēyī kulapāṃsanī ॥
Kaikēyee has abandoned a son and husband
for the sake of power and wealth
and has brought disgrace to the lineage.
How could she be expected to care for anyone else?
2.48.23 கைகேய்யா ந வயம் ராஜ்யே ப்ருதகா நிவஸேமஹி ।
ஜீவந்த்யா ஜாது ஜீவந்த்ய: புத்ரைரபி ஸபாமஹே ॥
kaikēyyā na vayaṃ rājyē bhṛtakā nivasēmahi ।
jīvantyā jātu jīvantyaḥ putrairapi ṡapāmahē ॥
We swear by our sons:
we shall never live in a kingdom where Kaikēyee lives,
much less as her dependents.
2.48.24 யா புத்ரம் பார்திவேந்த்ரஸ்ய ப்ரவாஸயதி நிர்க்ருணா ।
கஸ்தாம் ப்ராப்ய ஸுகம் ஜீவேததர்ம்யாம் துஷ்டசாரிணீம் ॥
yā putraṃ pārthivēndrasya pravāsayati nirghṛṇā ।
kastāṃ prāpya sukhaṃ jīvēdadharmyāṃ duṣṭacāriṇīm ॥
She sent the son of the lord of the peoples
in exile, with no pity whatsoever.
Who could be expected to live in any semblance of happiness
under that wicked Kaikēyee, who abandoned Dharma?
2.48.25 உபத்ருதமிதம் ஸர்வமநாலம்பமநாயகம் ।
கைகேய்யா ஹி க்ருதே ஸர்வம் விநாஸமுபயாஸ்யதி ॥
upadrutamidaṃ sarvamanālambamanāyakam ।
kaikēyyā hi kṛtē sarvaṃ vināṡamupayāsyati ॥
With such a calamity befallen (on Ayōdhyā)
everything would head for a downfall
with no support and no leadership, all because of Kaikēyee.
2.48.26 ந ஹி ப்ரவ்ரஜிதே ராமே ஜீவிஷ்யதி மஹீபதி: ।
ம்ருதே தஸரதே வ்யக்தம் விலாபஸ்ததநந்தரம் ॥
na hi pravrajitē rāmē jīviṣyati mahīpatiḥ ।
mṛtē daṡarathē vyaktaṃ vilāpastadanantaram ॥
The King will not survive Rāma’s exile.
When Daṡaratha is dead, there would be
nothing but bereavement forever.
2.48.27 தே விஷம் பிபதாலோட்ய க்ஷீணபுண்யாஸ்ஸுதுர்கதா: ।
ராகவம் வாநுகச்சத்வமஸ்ருதிம் வாபி கச்சத ॥
tē viṣaṃ pibatālōḍya kṣīṇapuṇyāssudurgatāḥ ।
rāghavaṃ vānugacchadhvamaṡrutiṃ vāpi gacchata ॥
Your Puṇya is depleted.
You are left with nothing but hardships.
(You do not have many choices)
except to follow Rāma, going to an unheard of place
or consuming poison.
Women of Ayōdhyā are saying this to their husbands.
2.48.28 மித்யாப்ரவ்ராஜிதோ ராமஸ்ஸஸீத ஸ்ஸஹலக்ஷ்மண: ।
பரதே ஸந்நிஸ்ருஷ்டாஸ்ஸ்மஸ்ஸௌநிகே பஸவோ யதா ॥
mithyāpravrājitō rāmassasīta ssahalakṣmaṇaḥ ।
bharatē sannisṛṣṭāssmassaunikē paṡavō yathā ॥
Rāma has been sent into exile
along with Seetā and Lakshmaṇa by treachery.
And, we have been handed over to Bharata
like beasts to a butcher.
2.48.31 பூர்ணசந்த்ராநநஸ்ஸ்யாமோ கூடஜத்ருரரிந்தம: ।
ஆஜாநுபாஹு: பத்மாக்ஷோ ராமோ லக்ஷ்மணபூர்வஜ: ॥
பூர்வாபிபாஷீ மதுரஸ்ஸத்யவாதீ மஹாபல: ।
ஸௌம்யஸ்ஸர்வஸ்ய லோகஸ்ய சந்த்ரவத்ப்ரியதர்ஸந: ॥
நூநம் புருஷஸார்தூலோ மத்தமாதங்கவிக்ரம: ।
ஸோபயிஷ்யத்யரண்யாநி விசரந் ஸ மஹாரத: ॥
pūrṇacandrānanaṡṡyāmō gūḍhajatrurarindamaḥ ।
ājānubāhuḥ padmākṣō rāmō lakṣmaṇapūrvajaḥ ॥
pūrvābhibhāṣī madhurassatyavādī mahābalaḥ ।
saumyassarvasya lōkasya candravatpriyadarṡanaḥ ॥
nūnaṃ puruṣaṡārdūlō mattamātaṅgavikramaḥ ।
ṡōbhayiṣyatyaraṇyāni vicaran sa mahārathaḥ ॥
Rāma, the subduer of foes, the elder brother of Lakshmaṇa,
of lotus eyes, dark complexion,
and hidden collar bones (behind thick muscles),
face bright and pleasant like the full moon,
who takes lead in making sweet conversations,
who adheres to truth, who is strongest of the strong,
who is gentle and pleasing towards all, like the moon,
who is a tiger among men, bearing the gait of an elephant in rut,
and who is an esteemed charioter,
is now going to move around the forest and grace it!
2.48.32 தாஸ்ததா விலபந்த்யஸ்து நகரே நாகரஸ்த்ரிய: ।
சுக்ருஸுர்து:கஸந்தப்தா ம்ருத்யோரிவ பயாகமே ॥
tāstathā vilapantyastu nagarē nāgarastriyaḥ ।
cukruṡurduḥkhasantaptā mṛtyōriva bhayāgamē ॥
Tormented by grief, the women of the city
lamented thus and wept aloud
as if death was fast approaching them.
2.48.33 இத்யேவம் விலபந்தீநாம் ஸ்த்ரீணாம் வேஸ்மஸு ராகவம் ।
ஜகாமாஸ்தம் திநகரோ ரஜநீ சாப்யவர்தத ॥
ityēvaṃ vilapantīnāṃ strīṇāṃ vēṡmasu rāghavam ।
jagāmāstaṃ dinakarō rajanī cābhyavartata ॥
As the women were lamenting thus in their homes,
on account of (the departure of) Rāma
the sun went down and night came on.
2.48.34 நஷ்டஜ்வலநஸம்பாதா ப்ரஸாந்தாத்யாயஸத்கதா ।
திமிரேணாபிலிப்தேவ ஸா ததா நகரீ பபௌ ॥
naṣṭajvalanasampātā praṡāntādhyāyasatkathā ।
timirēṇābhiliptēva sā tadā nagarī babhau ॥
The city, with its (sacred) fires gone out,
all Vedic chants and sacred recitals silenced,
looked as if it lay under a pall of gloom.
2.48.35 உபஸாந்தவணிக்பண்யா நஷ்டஹர்ஷா நிராஸ்ரயா ।
அயோத்யா நகரீ சாஸீந்நஷ்டதாரமிவாம்பரம் ॥
upaṡāntavaṇikpaṇyā naṣṭaharṣā nirāṡrayā ।
ayōdhyā nagarī cāsīnnaṣṭatāramivāmbaram ॥
The orphaned city of Ayōdhyā,
with its markets closed and joy extinguished,
looked like the sky that had lost all its stars.
2.48.36 ததா ஸ்த்ரியோ ராமநிமித்தமாதுரா
யதா ஸுதே ப்ராதரி வா விவாஸிதே ।
விலப்ய தீநா ருருதுர்விசேதஸ
ஸ்ஸூதைர்ஹி தாஸாமதிகோ ஹி ஸோऽபவத் ॥
tathā striyō rāmanimittamāturā
yathā sutē bhrātari vā vivāsitē ।
vilapya dīnā rurudurvicētasa
ssūtairhi tāsāmadhikō hi sō'bhavat ॥
The women, feeling dejected and distressed,
lamented and cried for the sake of Rāma,
as they would for their own exiled son or brother;
for he was more than a son and brother to them!
2.48.37 ப்ரஸாந்தகீதோத்ஸவந்ருத்தவாதநா
வ்யபாஸ்தஹர்ஷா பிஹிதாபணோதயா ।
ததா ஹ்யயோத்யா நகரீ பபூவ ஸா
மஹார்ணவஸ்ஸங்க்ஷபிதோதகோ யதா ॥
praṡāntagītōtsavanṛttavādanā
vyapāstaharṣā pihitāpaṇōdayā ।
tadā hyayōdhyā nagarī babhūva sā
mahārṇavassaṅkṣapitōdakō yathā ॥
All festive sounds of singing, playing and dancing stilled,
all its gladness blotted out, all its shops shuttered,
Ayōdhyā was like a mighty ocean whose waters had dried up.
இத்யார்ஷே ஸ்ரீமத்ராமாயணே வால்மீகீயே ஆதிகாவ்யே
அயோத்யாகாண்டே அஷ்டசத்வாரிஸஸ்ஸர்க: ॥
ityārṣē ṡrīmadrāmāyaṇē vālmīkīyē ādikāvyē
ayōdhyākāṇḍē aṣṭacatvāriṡassargaḥ ॥
Thus concludes the forty-eighth Sarga
in Ayōdhyā Kāṇḍa of the glorious Rāmāyaṇa,
the first ever poem of humankind,
composed by Vālmeeki.
You have completed reading 4162 Ṡlōkas out of ~24,000 Ṡlōkas of Vālmeeki Rāmāyaṇa.
Meaning, notes and commentary by: Krishna Sharma.