Tweet
Ayodhya Kaanda - Sarga 42
Ayodhya Kaanda - Sarga 42
Daṡaratha is unable to take his eyes of off his departing son. As the sight of Rāma’s chariot is lost on the horizon, he sinks into grief and falls on the ground. Kousalyā and Kaikēyee hold him on both sides. He tells Kaikēyee not to touch him and asks the attendants to take him to Kousalyā’s house.
Lamenting about the fate of his two sons and daughter-in-law, the king sinks into grief. Kousalyā sits near him through the night, herself bitterly crying.
2.42.1 யாவத்து கச்சதஸ்தஸ்ய ராஜா ரூபமபஸ்யத ।
நைவேக்ஷ்வாகுவரஸ்தாவத் ஸம்ஜஹாராத்மசக்ஷுஷீ ॥
yāvattu gacchatastasya rājā rūpamapaṡyata ।
naivēkṣvākuvarastāvat saṃjahārātmacakṣuṣī ॥
That prominent king of Ikshwāku dynasty
could not take his eyes off
as long as the silhouette (of Rāma) was visible.
2.42.2 யாவத்ராஜா ப்ரியம் புத்ரம் பஸ்யதி ஸ்ம ஸ சக்ஷுஷா ।
உத்ஸஸர்ஜ மஹீ தாவத் ததா தூரமிவாந்தரம் ॥
yāvadrājā priyaṃ putraṃ paṡyati sma sa cakṣuṣā ।
utsasarja mahī tāvat tadā dūramivāntaram ॥
The horizon seemed to have stretched itself
for the king to see his beloved son for longer.
2.42.3 ந பஸ்யதி ரஜோऽப்யஸ்ய யதா ராமஸ்ய பூமிப: ।
ததாऽऽர்தஸ்ச விஷண்ணஸ்ச பபாத தரணீதலே ॥
na paṡyati rajō'pyasya yadā rāmasya bhūmipaḥ ।
tadā''rtaṡca viṣaṇṇaṡca papāta dharaṇītalē ॥
Finally, when even the dust raised by
(the chariot of) Rāma was visible no more,
the lord of the earth fell to the ground,
feeling desolate and struck by grief.
2.42.4 தஸ்ய தக்ஷிணமந்வாகாத்கௌஸல்யா பாஹுமங்கநா ।
வாமம் சாஸ்யாந்வகாத்பார்ஸ்வம் கைகேயீ பரதப்ரியா ॥
tasya dakṣiṇamanvāgātkausalyā bāhumaṅganā ।
vāmaṃ cāsyānvagātpārṡvaṃ kaikēyī bharatapriyā ॥
Then, his wife Kousalyā held him by his right arm.
And Kaikēyee, who loved Bharata, held him on the left side.
2.42.5 தாம் நயேந ச ஸம்பந்நோ தர்மேண விநயேந ச ।
உவாச ராஜா கைகேயீம் ஸமீக்ஷ்ய வ்யதிதேந்த்ரிய: ॥
tāṃ nayēna ca sampannō dharmēṇa vinayēna ca ।
uvāca rājā kaikēyīṃ samīkṣya vyathitēndriyaḥ ॥
The king, an embodiment of justice, Dharma and humility
looked at that Kaikēyee with agonized senses and said:
2.42.6 கைகேயி! மா மமாங்காநி ஸ்ப்ராக்ஷீஸ்த்வம் துஷ்டசாரிணீ ।
ந ஹி த்வாம் த்ரஷ்டுமிச்சாமி ந பார்யா ந ச பாந்தவீ ॥
kaikēyi! mā mamāṅgāni sprākṣīstvaṃ duṣṭacāriṇī ।
na hi tvāṃ draṣṭumicchāmi na bhāryā na ca bāndhavī ॥
Do not touch me, Kaikēyee,
you have behaved abominably;
nor do I wish to see you,
you are neither wife nor related to me in any way.
2.42.7 யே ச த்வாமநுஜீவந்தி நாஹம் தேஷாம் ந தே மம ।
கேவலார்தபராம் ஹி த்வாம் த்யக்ததர்மாம் த்யஜாம்யஹம் ॥
yē ca tvāmanujīvanti nāhaṃ tēṣāṃ na tē mama ।
kēvalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmyaham ॥
They who depend on you for a living
are not mine; nor am I theirs.
I abjure you for being
obsessed with selfish gains alone,
completely abandoning Dharma!
2.42.8 அக்ருஹ்ணாம் யச்ச தே பாணிமக்நிம் பர்யணயம் ச யத் ।
அநுஜாநாமி தத்ஸர்வமஸ்மிந் லோகே பரத்ர ச ॥
agṛhṇāṃ yacca tē pāṇimagniṃ paryaṇayaṃ ca yat ।
anujānāmi tatsarvamasmin lōkē paratra ca ॥
I renounce, in this world and the worlds to come,
that hand of yours which I took in mine
as I led you around the fire!
2.42.9 பரதஸ்சேத்ப்ரதீத: ஸ்யாத்ராஜ்யம் ப்ராப்யேதமவ்யயம் ।
யந்மே ஸ தத்யாத்பித்ரர்தம் மாம் மா தத்தத்தமாகமத் ॥
bharataṡcētpratītaḥ syādrājyaṃ prāpyēdamavyayam ।
yanmē sa dadyātpitrarthaṃ māṃ mā taddattamāgamat ॥
If Bharata is happy over having obtained
this kingdom whole and undivided,
may no offering that he might make
for the propitiation of my soul ever reach me!
2.42.10 அத ரேணுஸமுத்வஸ்தம் ஸமுத்தாப்ய நராதிபம் ।
ந்யவர்தத ததா தேவீ கௌஸல்யா ஸோககர்ஸிதா ॥
atha rēṇusamudhvastaṃ samutthāpya narādhipam ।
nyavartata tadā dēvī kausalyā ṡōkakarṡitā ॥
The lady Kousalyā, worn out with grief,
raised the King up, who was all covered in dust,
and turned back (towards her palace).
2.42.11 ஹத்வேவ ப்ராஹ்மணம் காமாத் ஸ்ப்ருஷ்ட்வாக்நிமிவ பாணிநா ।
அந்வதப்யத தர்மாத்மா புத்ரம் ஸஞ்சிந்த்ய தாபஸம் ॥
hatvēva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnimiva pāṇinā ।
anvatapyata dharmātmā putraṃ sañcintya tāpasam ॥
That Dharmātma was burned by regret,
like one who intentionally
killed a Brāhmaṇa or touched fire by hand,
as he thought of his son
being in the robes of a Muni.
2.42.12 நிவ்ருத்த்யைவ நிவ்ருத்த்யைவ ஸீததோ ரதவர்த்மஸு ।
ராஜ்ஞோ நாதிபபௌ ரூபம் க்ரஸ்தஸ்யாம்ஸுமதோ யதா ॥
nivṛttyaiva nivṛttyaiva sīdatō rathavartmasu ।
rājñō nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃṡumatō yathā ॥
The King’s face was overcast like the sun in eclipse,
as he turned back again and again
looking at the tracks left by the chariot.
2.42.13 விலலாப ச து:கார்த: ப்ரியம் புத்ரமநுஸ்மரந் ।
நகராந்தமநுப்ராப்தம் புத்வா புத்ரமதாப்ரவீத் ॥
vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putramanusmaran ।
nagarāntamanuprāptaṃ budhvā putramathābravīt ॥
Thinking of his beloved son,
he lamented, overtaken by sorrow.
Concluding that his beloved son should have
passed beyond the city, he said:
2.42.14 வாஹநநாம் ச முக்யாநாம் வஹதாம் தம் மமாத்மஜம் ।
பதாநி பதி த்ருஸ்யந்தே ஸ மஹாத்மா ந த்ருஸ்யதே ॥
vāhananāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam ।
padāni pathi dṛṡyantē sa mahātmā na dṛṡyatē ॥
The tracks left on the road
by those exquisite horses
that carried my son can be seen,
but that Mahātma himself, cannot be seen. It is indeed pathetic to see this old king having to bear the entire responsibility, all by himself, for exiling his own son, who is at no fault and whom everyone loves dearly.
2.42.15-16 ய: ஸுகேஷூபதாநேஷு ஸேதே சந்தநரூஷித: ।
வீஜ்யமாநோ மஹார்ஹாபி: ஸ்த்ரீபிர்மம ஸுதோத்தம: ॥
ஸ நூநம் க்வசிதேவாத்ய வ்ருக்ஷமூலமுபாஸ்ரித: ।
காஷ்டம் வா யதி வாஸ்மாநமுபதாய ஸயிஷ்யதே ॥
yaḥ sukhēṣūpadhānēṣu ṡētē candanarūṣitaḥ ।
vījyamānō mahārhābhiḥ strībhirmama sutōttamaḥ ॥
sa nūnaṃ kvacidēvādya vṛkṣamūlamupāṡritaḥ ।
kāṣṭhaṃ vā yadi vāṡmānamupadhāya ṡayiṣyatē ॥
That best of my sons, who is used to
reclining on luxurious cushions,
fanned by beautiful women,
his body smeared with sandal,
will today lie down somewhere by the base of a tree,
using a log of wood or a stone as the headrest.
2.42.17 உத்தாஸ்யதி ச மேதிந்யா: க்ருபண: பாம்ஸுகுண்டித: ।
விநிஸ்ஸ்வஸந் ப்ரஸ்ரவணாத்கரேணூநாமிவர்ஷப: ॥
utthāsyati ca mēdinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃsukuṇṭhitaḥ ।
viniṡṡvasan prasravaṇātkarēṇūnāmivarṣabhaḥ ॥
And he will rise from the ground,
his body all covered with dust,
dejected and heaving great sighs,
like the bull elephant that had lorded over its many cows
emerges from the Prasravaṇa mountain.
2.42.18 த்ரக்ஷ்யந்தி நூநம் புருஷா தீர்கபாஹும் வநேசரா: ।
ராமமுத்தாய கச்சந்தம் லோகநாதமநாதவத் ॥
drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanēcarāḥ ।
rāmamutthāya gacchantaṃ lōkanāthamanāthavat ॥
The forest folk will see Rāma of mighty arms,
the master of the world, rise up and go
like any forlorn creature.
2.42.19 ஸா நூநம் ஜநகஸ்யேஷ்டா ஸுதா ஸுகஸதோசிதா ।
கண்டகாக்ரமணாக்லாந்தா வநமத்ய கமிஷ்யதி ॥
sā nūnaṃ janakasyēṣṭā sutā sukhasadōcitā ।
kaṇṭakākramaṇāklāntā vanamadya gamiṣyati ॥
She, the beloved daughter of Janaka,
accustomed to living in all comfort,
will certainly walk in the forest today,
sorely afflicted by treading on thorns.
2.42.20 அநபிஜ்ஞா வநாநாம் ஸா நூநம் பயமுபைஷ்யதி ।
ஸ்வாபதாநர்திதம் ஸ்ருத்வா கம்பீரம் ரோமஹர்ஷணம் ॥
anabhijñā vanānāṃ sā nūnaṃ bhayamupaiṣyati ।
ṡvāpadānarditaṃ ṡrutvā gambhīraṃ rōmaharṣaṇam ॥
Being a stranger to the Vanas,
she will be terrified by the
deep roar of savage beasts
that would make one’s hair stand on end.
2.42.21 ஸகாமா பவ கைகேயி! விதவா ராஜ்யமாவஸ ।
ந ஹி தம் புருஷவ்யாக்ரம் விநா ஜீவிதுமுத்ஸஹே ॥
sakāmā bhava kaikēyi! vidhavā rājyamāvasa ।
na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitumutsahē ॥
Ah! Kaikēyee, you will have your wish,
and rule the kingdom as a widow.
For, I would certainly not like to live
without that tiger among men.
2.42.22 இத்யேவம் விலபந் ராஜா ஜநௌகேநாபிஸம்வ்ருத: ।
அபஸ்நாத இவாரிஷ்டம் ப்ரவிவேஸ புரோத்தமம் ॥
ityēvaṃ vilapan rājā janaughēnābhisaṃvṛtaḥ ।
apasnāta ivāriṣṭaṃ pravivēṡa purōttamam ॥
The King, thus lamenting, entered the great city,
surrounded by large numbers of people,
like a mourner who had bathed for his dead.
2.42.23-24 ஸூந்யசத்வரவேஸ்மாந்தாம் ஸம்வ்ருதாபணதேவதாம் ।
க்லாந்ததுர்பலது:கார்தாம் நாத்யாகீர்ணமஹாபதாம் ॥
தாமவேக்ஷ்ய புரீம் ஸர்வாம் ராமமேவாநுசிந்தயந் ।
விலபந் ப்ராவிஸத்ராஜா க்ருஹம் ஸூர்ய இவாம்புதம் ॥
ṡūnyacatvaravēṡmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadēvatām ।
klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām ॥
tāmavēkṣya purīṃ sarvāṃ rāmamēvānucintayan ।
vilapan prāviṡadrājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam ॥
Seeing that best of cities,
which lay under a pall of misery,
with its deserted squares and house fronts,
its closed shops and temples,
its inhabitants overwhelmed by grief,
its main roads sparsely peopled,
the King, thinking of Rāma and lamenting,
entered his own home, as the sun enters a cloud.
2.42.25 மஹாஹ்ரதமிவாக்ஷோப்யம் ஸுபர்ணேந ஹ்ருதோரகம் ।
ராமேண ரஹிதம் வேஸ்ம வைதேஹ்யா லக்ஷ்மணேந ச ॥
mahāhradamivākṣōbhyaṃ suparṇēna hṛtōragam ।
rāmēṇa rahitaṃ vēṡma vaidēhyā lakṣmaṇēna ca ॥
Bereft of Rāma, Lakshmaṇa and the princess of Vidēha,
that home, which had been like a lake
that could hardly be approached,
was now without its protective serpent,
that had been snatched away
by Garuda of majestic wings. This Ṡlōka is terse and hence a little explanation may be helpful.
There is a beautiful lake (the palace).
It is protected by a powerful serpent (Rāma), and hence nobody could even get close to it.
But the serpent is snatched away by Garuda (Rāma has been taken away by destiny).
2.42.26 அத கத்கதஸப்தஸ்து விலபந்மநுஜாதிப: ।
உவாச ம்ருதுமந்தார்தம் வசநம் தீநமஸ்வரம் ॥
atha gadgadaṡabdastu vilapanmanujādhipaḥ ।
uvāca mṛdumandārthaṃ vacanaṃ dīnamasvaram ॥
The lamenting King, his voice choked,
then said in a dejected and flat melancholic tone
that could hardly be deciphered:
2.42.27 கௌஸல்யாயாம் க்ருஹம் ஸீக்ரம் ராமமாதுர்நயந்து மாம் ।
ந ஹ்யந்யத்ர மமாஸ்வாஸோ ஹ்ருதயஸ்ய பவிஷ்யதி ॥
kausalyāyāṃ gṛhaṃ ṡīghraṃ rāmamāturnayantu mām ।
na hyanyatra mamāṡvāsō hṛdayasya bhaviṣyati ॥
Take me quickly to the house of Kousalyā, Rāma’s mother.
Nowhere else will my heart find relief.
2.42.28 இதி ப்ருவந்தம் ராஜாநமநயந் த்வாரதர்ஸிந: ।
கௌஸல்யாயா க்ருஹம் தத்ர ந்யவேஸ்யத விநீதவத் ॥
iti bruvantaṃ rājānamanayan dvāradarṡinaḥ ।
kausalyāyā gṛhaṃ tatra nyavēṡyata vinītavat ॥
When he said this, the attendants deferentially
took the king to the house of Kousalyā and put him on a couch.
2.42.29 ததஸ்தஸ்ய ப்ரவிஷ்டஸ்ய கௌஸல்யாயா நிவேஸநம் ।
அதிருஹ்யாபி ஸயநம் பபூவ லுலிதம் மந: ॥
tatastasya praviṣṭasya kausalyāyā nivēṡanam ।
adhiruhyāpi ṡayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ ॥
Though he entered Kousalyā’s house
and lay comfortably on a couch,
his mind was still in turmoil.
2.42.30 புத்ரத்வயவிஹீநம் ச ஸ்நுஷயாபி விவர்ஜிதம் ।
அபஸ்யத்பவநம் ராஜா நஷ்டசந்த்ரமிவாம்பரம் ॥
putradvayavihīnaṃ ca snuṣayāpi vivarjitam ।
apaṡyadbhavanaṃ rājā naṣṭacandramivāmbaram ॥
The house, bereft of his two sons and his daughter-in-law,
seemed to the King like the sky that lost had the moon.
2.42.31 தச்ச த்ருஷ்ட்வா மஹாராஜோ புஜமுத்யம்ய வீர்யவாந் ।
உச்சைஸ்ஸ்வரேண சுக்ரோஸ ஹா! ராகவ! ஜஹாஸி மாம் ॥
tacca dṛṣṭvā mahārājō bhujamudyamya vīryavān ।
uccaissvarēṇa cukrōṡa hā! rāghava! jahāsi mām ॥
The great King looked around that house,
lifted up his arms and screamed aloud,
strong man as he was,
‘Alas, Rāghava, you have forsaken me!’
2.42.32 ஸுகிதா பத தம் காலம் ஜீவிஷ்யந்தி நரோத்தமா: ।
பரிஷ்வஜந்தோ யே ராமம் த்ரக்ஷ்யந்தி புநராகதம் ॥
sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narōttamāḥ ।
pariṣvajantō yē rāmaṃ drakṣyanti punarāgatam ॥
Happy will those most fortunate men be,
who live till Rāma comes back
and embrace each other on seeing him!’
2.42.33 அத ராத்ர்யாம் ப்ரபந்நாயாம் காலராத்ர்யாமிவாத்மந: ।
அர்தராத்ரே தஸரத: கௌஸல்யாமிதமப்ரவீத் ॥
atha rātryāṃ prapannāyāṃ kālarātryāmivātmanaḥ ।
ardharātrē daṡarathaḥ kausalyāmidamabravīt ॥
After the fall of night,
which seemed like the night of doom,
Daṡaratha said to Kousalyā, at midnight:
2.42.34 ராமம் மேऽநுகதா த்ருஷ்டிரத்யாபி ந நிவர்ததே ।
ந த்வா பஸ்யாமி கௌஸல்யே ஸாது மாம் பாணிநா ஸ்ப்ருஸ ॥
rāmaṃ mē'nugatā dṛṣṭiradyāpi na nivartatē ।
na tvā paṡyāmi kausalyē sādhu māṃ pāṇinā spṛṡa ॥
My sight that followed Rāma
does not seem to have returned yet;
I am not able to see you well, Kousalyā,
please touch me with your hand.
2.42.35 தம் ராமமேவாநுவிசிந்தயந்தம்
ஸமீக்ஷ்ய தேவீ ஸயநே நரேந்த்ரம் ।
உபோபவிஸ்யாதிகமார்தரூபா
விநிஸ்வஸந்தீ விலலாப க்ருச்ச்ரம் ॥
taṃ rāmamēvānuvicintayantaṃ
samīkṣya dēvī ṡayanē narēndram ।
upōpaviṡyādhikamārtarūpā
viniṡvasantī vilalāpa kṛcchram ॥
Seeing him, who lay on the bed
lost completely in the thoughts of Rāma,
she, who looked like the embodiment of extreme suffering
sat nearby, heaving painful sighs and lamenting bitterly.
இத்யார்ஷே ஸ்ரீமத்ராமாயணே வால்மீகீயே ஆதிகாவ்யே
அயோத்யாகாண்டே த்விசத்வாரிம்ஸஸ்ஸர்க: ॥
ityārṣē ṡrīmadrāmāyaṇē vālmīkīyē ādikāvyē
ayōdhyākāṇḍē dvicatvāriṃṡassargaḥ ॥
Thus concludes the forty second Sarga
in Ayōdhyā Kāṇḍa of the glorious Rāmāyaṇa,
the first ever poem of humankind,
composed by Vālmeeki.
You have completed reading 3987 Ṡlōkas out of ~24,000 Ṡlōkas of Vālmeeki Rāmāyaṇa.
Meaning, notes and commentary by: Krishna Sharma.
Ayodhya Kaanda - Sarga 42
Daṡaratha is unable to take his eyes of off his departing son. As the sight of Rāma’s chariot is lost on the horizon, he sinks into grief and falls on the ground. Kousalyā and Kaikēyee hold him on both sides. He tells Kaikēyee not to touch him and asks the attendants to take him to Kousalyā’s house.
Lamenting about the fate of his two sons and daughter-in-law, the king sinks into grief. Kousalyā sits near him through the night, herself bitterly crying.
2.42.1 யாவத்து கச்சதஸ்தஸ்ய ராஜா ரூபமபஸ்யத ।
நைவேக்ஷ்வாகுவரஸ்தாவத் ஸம்ஜஹாராத்மசக்ஷுஷீ ॥
yāvattu gacchatastasya rājā rūpamapaṡyata ।
naivēkṣvākuvarastāvat saṃjahārātmacakṣuṣī ॥
That prominent king of Ikshwāku dynasty
could not take his eyes off
as long as the silhouette (of Rāma) was visible.
2.42.2 யாவத்ராஜா ப்ரியம் புத்ரம் பஸ்யதி ஸ்ம ஸ சக்ஷுஷா ।
உத்ஸஸர்ஜ மஹீ தாவத் ததா தூரமிவாந்தரம் ॥
yāvadrājā priyaṃ putraṃ paṡyati sma sa cakṣuṣā ।
utsasarja mahī tāvat tadā dūramivāntaram ॥
The horizon seemed to have stretched itself
for the king to see his beloved son for longer.
2.42.3 ந பஸ்யதி ரஜோऽப்யஸ்ய யதா ராமஸ்ய பூமிப: ।
ததாऽऽர்தஸ்ச விஷண்ணஸ்ச பபாத தரணீதலே ॥
na paṡyati rajō'pyasya yadā rāmasya bhūmipaḥ ।
tadā''rtaṡca viṣaṇṇaṡca papāta dharaṇītalē ॥
Finally, when even the dust raised by
(the chariot of) Rāma was visible no more,
the lord of the earth fell to the ground,
feeling desolate and struck by grief.
2.42.4 தஸ்ய தக்ஷிணமந்வாகாத்கௌஸல்யா பாஹுமங்கநா ।
வாமம் சாஸ்யாந்வகாத்பார்ஸ்வம் கைகேயீ பரதப்ரியா ॥
tasya dakṣiṇamanvāgātkausalyā bāhumaṅganā ।
vāmaṃ cāsyānvagātpārṡvaṃ kaikēyī bharatapriyā ॥
Then, his wife Kousalyā held him by his right arm.
And Kaikēyee, who loved Bharata, held him on the left side.
2.42.5 தாம் நயேந ச ஸம்பந்நோ தர்மேண விநயேந ச ।
உவாச ராஜா கைகேயீம் ஸமீக்ஷ்ய வ்யதிதேந்த்ரிய: ॥
tāṃ nayēna ca sampannō dharmēṇa vinayēna ca ।
uvāca rājā kaikēyīṃ samīkṣya vyathitēndriyaḥ ॥
The king, an embodiment of justice, Dharma and humility
looked at that Kaikēyee with agonized senses and said:
2.42.6 கைகேயி! மா மமாங்காநி ஸ்ப்ராக்ஷீஸ்த்வம் துஷ்டசாரிணீ ।
ந ஹி த்வாம் த்ரஷ்டுமிச்சாமி ந பார்யா ந ச பாந்தவீ ॥
kaikēyi! mā mamāṅgāni sprākṣīstvaṃ duṣṭacāriṇī ।
na hi tvāṃ draṣṭumicchāmi na bhāryā na ca bāndhavī ॥
Do not touch me, Kaikēyee,
you have behaved abominably;
nor do I wish to see you,
you are neither wife nor related to me in any way.
2.42.7 யே ச த்வாமநுஜீவந்தி நாஹம் தேஷாம் ந தே மம ।
கேவலார்தபராம் ஹி த்வாம் த்யக்ததர்மாம் த்யஜாம்யஹம் ॥
yē ca tvāmanujīvanti nāhaṃ tēṣāṃ na tē mama ।
kēvalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmyaham ॥
They who depend on you for a living
are not mine; nor am I theirs.
I abjure you for being
obsessed with selfish gains alone,
completely abandoning Dharma!
2.42.8 அக்ருஹ்ணாம் யச்ச தே பாணிமக்நிம் பர்யணயம் ச யத் ।
அநுஜாநாமி தத்ஸர்வமஸ்மிந் லோகே பரத்ர ச ॥
agṛhṇāṃ yacca tē pāṇimagniṃ paryaṇayaṃ ca yat ।
anujānāmi tatsarvamasmin lōkē paratra ca ॥
I renounce, in this world and the worlds to come,
that hand of yours which I took in mine
as I led you around the fire!
2.42.9 பரதஸ்சேத்ப்ரதீத: ஸ்யாத்ராஜ்யம் ப்ராப்யேதமவ்யயம் ।
யந்மே ஸ தத்யாத்பித்ரர்தம் மாம் மா தத்தத்தமாகமத் ॥
bharataṡcētpratītaḥ syādrājyaṃ prāpyēdamavyayam ।
yanmē sa dadyātpitrarthaṃ māṃ mā taddattamāgamat ॥
If Bharata is happy over having obtained
this kingdom whole and undivided,
may no offering that he might make
for the propitiation of my soul ever reach me!
2.42.10 அத ரேணுஸமுத்வஸ்தம் ஸமுத்தாப்ய நராதிபம் ।
ந்யவர்தத ததா தேவீ கௌஸல்யா ஸோககர்ஸிதா ॥
atha rēṇusamudhvastaṃ samutthāpya narādhipam ।
nyavartata tadā dēvī kausalyā ṡōkakarṡitā ॥
The lady Kousalyā, worn out with grief,
raised the King up, who was all covered in dust,
and turned back (towards her palace).
2.42.11 ஹத்வேவ ப்ராஹ்மணம் காமாத் ஸ்ப்ருஷ்ட்வாக்நிமிவ பாணிநா ।
அந்வதப்யத தர்மாத்மா புத்ரம் ஸஞ்சிந்த்ய தாபஸம் ॥
hatvēva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnimiva pāṇinā ।
anvatapyata dharmātmā putraṃ sañcintya tāpasam ॥
That Dharmātma was burned by regret,
like one who intentionally
killed a Brāhmaṇa or touched fire by hand,
as he thought of his son
being in the robes of a Muni.
2.42.12 நிவ்ருத்த்யைவ நிவ்ருத்த்யைவ ஸீததோ ரதவர்த்மஸு ।
ராஜ்ஞோ நாதிபபௌ ரூபம் க்ரஸ்தஸ்யாம்ஸுமதோ யதா ॥
nivṛttyaiva nivṛttyaiva sīdatō rathavartmasu ।
rājñō nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃṡumatō yathā ॥
The King’s face was overcast like the sun in eclipse,
as he turned back again and again
looking at the tracks left by the chariot.
2.42.13 விலலாப ச து:கார்த: ப்ரியம் புத்ரமநுஸ்மரந் ।
நகராந்தமநுப்ராப்தம் புத்வா புத்ரமதாப்ரவீத் ॥
vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putramanusmaran ।
nagarāntamanuprāptaṃ budhvā putramathābravīt ॥
Thinking of his beloved son,
he lamented, overtaken by sorrow.
Concluding that his beloved son should have
passed beyond the city, he said:
2.42.14 வாஹநநாம் ச முக்யாநாம் வஹதாம் தம் மமாத்மஜம் ।
பதாநி பதி த்ருஸ்யந்தே ஸ மஹாத்மா ந த்ருஸ்யதே ॥
vāhananāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam ।
padāni pathi dṛṡyantē sa mahātmā na dṛṡyatē ॥
The tracks left on the road
by those exquisite horses
that carried my son can be seen,
but that Mahātma himself, cannot be seen. It is indeed pathetic to see this old king having to bear the entire responsibility, all by himself, for exiling his own son, who is at no fault and whom everyone loves dearly.
2.42.15-16 ய: ஸுகேஷூபதாநேஷு ஸேதே சந்தநரூஷித: ।
வீஜ்யமாநோ மஹார்ஹாபி: ஸ்த்ரீபிர்மம ஸுதோத்தம: ॥
ஸ நூநம் க்வசிதேவாத்ய வ்ருக்ஷமூலமுபாஸ்ரித: ।
காஷ்டம் வா யதி வாஸ்மாநமுபதாய ஸயிஷ்யதே ॥
yaḥ sukhēṣūpadhānēṣu ṡētē candanarūṣitaḥ ।
vījyamānō mahārhābhiḥ strībhirmama sutōttamaḥ ॥
sa nūnaṃ kvacidēvādya vṛkṣamūlamupāṡritaḥ ।
kāṣṭhaṃ vā yadi vāṡmānamupadhāya ṡayiṣyatē ॥
That best of my sons, who is used to
reclining on luxurious cushions,
fanned by beautiful women,
his body smeared with sandal,
will today lie down somewhere by the base of a tree,
using a log of wood or a stone as the headrest.
2.42.17 உத்தாஸ்யதி ச மேதிந்யா: க்ருபண: பாம்ஸுகுண்டித: ।
விநிஸ்ஸ்வஸந் ப்ரஸ்ரவணாத்கரேணூநாமிவர்ஷப: ॥
utthāsyati ca mēdinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃsukuṇṭhitaḥ ।
viniṡṡvasan prasravaṇātkarēṇūnāmivarṣabhaḥ ॥
And he will rise from the ground,
his body all covered with dust,
dejected and heaving great sighs,
like the bull elephant that had lorded over its many cows
emerges from the Prasravaṇa mountain.
2.42.18 த்ரக்ஷ்யந்தி நூநம் புருஷா தீர்கபாஹும் வநேசரா: ।
ராமமுத்தாய கச்சந்தம் லோகநாதமநாதவத் ॥
drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanēcarāḥ ।
rāmamutthāya gacchantaṃ lōkanāthamanāthavat ॥
The forest folk will see Rāma of mighty arms,
the master of the world, rise up and go
like any forlorn creature.
2.42.19 ஸா நூநம் ஜநகஸ்யேஷ்டா ஸுதா ஸுகஸதோசிதா ।
கண்டகாக்ரமணாக்லாந்தா வநமத்ய கமிஷ்யதி ॥
sā nūnaṃ janakasyēṣṭā sutā sukhasadōcitā ।
kaṇṭakākramaṇāklāntā vanamadya gamiṣyati ॥
She, the beloved daughter of Janaka,
accustomed to living in all comfort,
will certainly walk in the forest today,
sorely afflicted by treading on thorns.
2.42.20 அநபிஜ்ஞா வநாநாம் ஸா நூநம் பயமுபைஷ்யதி ।
ஸ்வாபதாநர்திதம் ஸ்ருத்வா கம்பீரம் ரோமஹர்ஷணம் ॥
anabhijñā vanānāṃ sā nūnaṃ bhayamupaiṣyati ।
ṡvāpadānarditaṃ ṡrutvā gambhīraṃ rōmaharṣaṇam ॥
Being a stranger to the Vanas,
she will be terrified by the
deep roar of savage beasts
that would make one’s hair stand on end.
2.42.21 ஸகாமா பவ கைகேயி! விதவா ராஜ்யமாவஸ ।
ந ஹி தம் புருஷவ்யாக்ரம் விநா ஜீவிதுமுத்ஸஹே ॥
sakāmā bhava kaikēyi! vidhavā rājyamāvasa ।
na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitumutsahē ॥
Ah! Kaikēyee, you will have your wish,
and rule the kingdom as a widow.
For, I would certainly not like to live
without that tiger among men.
2.42.22 இத்யேவம் விலபந் ராஜா ஜநௌகேநாபிஸம்வ்ருத: ।
அபஸ்நாத இவாரிஷ்டம் ப்ரவிவேஸ புரோத்தமம் ॥
ityēvaṃ vilapan rājā janaughēnābhisaṃvṛtaḥ ।
apasnāta ivāriṣṭaṃ pravivēṡa purōttamam ॥
The King, thus lamenting, entered the great city,
surrounded by large numbers of people,
like a mourner who had bathed for his dead.
2.42.23-24 ஸூந்யசத்வரவேஸ்மாந்தாம் ஸம்வ்ருதாபணதேவதாம் ।
க்லாந்ததுர்பலது:கார்தாம் நாத்யாகீர்ணமஹாபதாம் ॥
தாமவேக்ஷ்ய புரீம் ஸர்வாம் ராமமேவாநுசிந்தயந் ।
விலபந் ப்ராவிஸத்ராஜா க்ருஹம் ஸூர்ய இவாம்புதம் ॥
ṡūnyacatvaravēṡmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadēvatām ।
klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām ॥
tāmavēkṣya purīṃ sarvāṃ rāmamēvānucintayan ।
vilapan prāviṡadrājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam ॥
Seeing that best of cities,
which lay under a pall of misery,
with its deserted squares and house fronts,
its closed shops and temples,
its inhabitants overwhelmed by grief,
its main roads sparsely peopled,
the King, thinking of Rāma and lamenting,
entered his own home, as the sun enters a cloud.
2.42.25 மஹாஹ்ரதமிவாக்ஷோப்யம் ஸுபர்ணேந ஹ்ருதோரகம் ।
ராமேண ரஹிதம் வேஸ்ம வைதேஹ்யா லக்ஷ்மணேந ச ॥
mahāhradamivākṣōbhyaṃ suparṇēna hṛtōragam ।
rāmēṇa rahitaṃ vēṡma vaidēhyā lakṣmaṇēna ca ॥
Bereft of Rāma, Lakshmaṇa and the princess of Vidēha,
that home, which had been like a lake
that could hardly be approached,
was now without its protective serpent,
that had been snatched away
by Garuda of majestic wings. This Ṡlōka is terse and hence a little explanation may be helpful.
There is a beautiful lake (the palace).
It is protected by a powerful serpent (Rāma), and hence nobody could even get close to it.
But the serpent is snatched away by Garuda (Rāma has been taken away by destiny).
2.42.26 அத கத்கதஸப்தஸ்து விலபந்மநுஜாதிப: ।
உவாச ம்ருதுமந்தார்தம் வசநம் தீநமஸ்வரம் ॥
atha gadgadaṡabdastu vilapanmanujādhipaḥ ।
uvāca mṛdumandārthaṃ vacanaṃ dīnamasvaram ॥
The lamenting King, his voice choked,
then said in a dejected and flat melancholic tone
that could hardly be deciphered:
2.42.27 கௌஸல்யாயாம் க்ருஹம் ஸீக்ரம் ராமமாதுர்நயந்து மாம் ।
ந ஹ்யந்யத்ர மமாஸ்வாஸோ ஹ்ருதயஸ்ய பவிஷ்யதி ॥
kausalyāyāṃ gṛhaṃ ṡīghraṃ rāmamāturnayantu mām ।
na hyanyatra mamāṡvāsō hṛdayasya bhaviṣyati ॥
Take me quickly to the house of Kousalyā, Rāma’s mother.
Nowhere else will my heart find relief.
2.42.28 இதி ப்ருவந்தம் ராஜாநமநயந் த்வாரதர்ஸிந: ।
கௌஸல்யாயா க்ருஹம் தத்ர ந்யவேஸ்யத விநீதவத் ॥
iti bruvantaṃ rājānamanayan dvāradarṡinaḥ ।
kausalyāyā gṛhaṃ tatra nyavēṡyata vinītavat ॥
When he said this, the attendants deferentially
took the king to the house of Kousalyā and put him on a couch.
2.42.29 ததஸ்தஸ்ய ப்ரவிஷ்டஸ்ய கௌஸல்யாயா நிவேஸநம் ।
அதிருஹ்யாபி ஸயநம் பபூவ லுலிதம் மந: ॥
tatastasya praviṣṭasya kausalyāyā nivēṡanam ।
adhiruhyāpi ṡayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ ॥
Though he entered Kousalyā’s house
and lay comfortably on a couch,
his mind was still in turmoil.
2.42.30 புத்ரத்வயவிஹீநம் ச ஸ்நுஷயாபி விவர்ஜிதம் ।
அபஸ்யத்பவநம் ராஜா நஷ்டசந்த்ரமிவாம்பரம் ॥
putradvayavihīnaṃ ca snuṣayāpi vivarjitam ।
apaṡyadbhavanaṃ rājā naṣṭacandramivāmbaram ॥
The house, bereft of his two sons and his daughter-in-law,
seemed to the King like the sky that lost had the moon.
2.42.31 தச்ச த்ருஷ்ட்வா மஹாராஜோ புஜமுத்யம்ய வீர்யவாந் ।
உச்சைஸ்ஸ்வரேண சுக்ரோஸ ஹா! ராகவ! ஜஹாஸி மாம் ॥
tacca dṛṣṭvā mahārājō bhujamudyamya vīryavān ।
uccaissvarēṇa cukrōṡa hā! rāghava! jahāsi mām ॥
The great King looked around that house,
lifted up his arms and screamed aloud,
strong man as he was,
‘Alas, Rāghava, you have forsaken me!’
2.42.32 ஸுகிதா பத தம் காலம் ஜீவிஷ்யந்தி நரோத்தமா: ।
பரிஷ்வஜந்தோ யே ராமம் த்ரக்ஷ்யந்தி புநராகதம் ॥
sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narōttamāḥ ।
pariṣvajantō yē rāmaṃ drakṣyanti punarāgatam ॥
Happy will those most fortunate men be,
who live till Rāma comes back
and embrace each other on seeing him!’
2.42.33 அத ராத்ர்யாம் ப்ரபந்நாயாம் காலராத்ர்யாமிவாத்மந: ।
அர்தராத்ரே தஸரத: கௌஸல்யாமிதமப்ரவீத் ॥
atha rātryāṃ prapannāyāṃ kālarātryāmivātmanaḥ ।
ardharātrē daṡarathaḥ kausalyāmidamabravīt ॥
After the fall of night,
which seemed like the night of doom,
Daṡaratha said to Kousalyā, at midnight:
2.42.34 ராமம் மேऽநுகதா த்ருஷ்டிரத்யாபி ந நிவர்ததே ।
ந த்வா பஸ்யாமி கௌஸல்யே ஸாது மாம் பாணிநா ஸ்ப்ருஸ ॥
rāmaṃ mē'nugatā dṛṣṭiradyāpi na nivartatē ।
na tvā paṡyāmi kausalyē sādhu māṃ pāṇinā spṛṡa ॥
My sight that followed Rāma
does not seem to have returned yet;
I am not able to see you well, Kousalyā,
please touch me with your hand.
2.42.35 தம் ராமமேவாநுவிசிந்தயந்தம்
ஸமீக்ஷ்ய தேவீ ஸயநே நரேந்த்ரம் ।
உபோபவிஸ்யாதிகமார்தரூபா
விநிஸ்வஸந்தீ விலலாப க்ருச்ச்ரம் ॥
taṃ rāmamēvānuvicintayantaṃ
samīkṣya dēvī ṡayanē narēndram ।
upōpaviṡyādhikamārtarūpā
viniṡvasantī vilalāpa kṛcchram ॥
Seeing him, who lay on the bed
lost completely in the thoughts of Rāma,
she, who looked like the embodiment of extreme suffering
sat nearby, heaving painful sighs and lamenting bitterly.
இத்யார்ஷே ஸ்ரீமத்ராமாயணே வால்மீகீயே ஆதிகாவ்யே
அயோத்யாகாண்டே த்விசத்வாரிம்ஸஸ்ஸர்க: ॥
ityārṣē ṡrīmadrāmāyaṇē vālmīkīyē ādikāvyē
ayōdhyākāṇḍē dvicatvāriṃṡassargaḥ ॥
Thus concludes the forty second Sarga
in Ayōdhyā Kāṇḍa of the glorious Rāmāyaṇa,
the first ever poem of humankind,
composed by Vālmeeki.
You have completed reading 3987 Ṡlōkas out of ~24,000 Ṡlōkas of Vālmeeki Rāmāyaṇa.
Meaning, notes and commentary by: Krishna Sharma.