Tweet
Ayodhya Kaanda - Sarga 24
In this Sarga, Rāma convinces the crying Kousalyā, who wants to follow him to the Vana, that the right thing for her is to stay back and serve her husband. He assures her that Bharata would take good care of her and it would all end well, when he returns from the Vana.
Finding the resolve of Rāma to go to the Vana unshakable, Kousalyā wishes him well, saying that she would wait, with heavy and grief stricken heart, for the day when he comes back.
2.24.1
தம் ஸமீக்ஷ்ய த்வவஹிதம் பிதுர்நிர்தேஸ பாலநே ।
கௌஸல்யா பாஷ்பஸம்ருத்தா வசோ தர்மிஷ்டமப்ரவீத் ॥
taṃ samīkṣya tvavahitaṃ piturnirdēṡa pālanē ।
kausalyā bāṣpasaṃruddhā vacō dharmiṣṭhamabravīt ॥
Finding that he was firmly bent upon
carrying out his father’s behest,
Kousalyā, with tears interjecting her voice,
uttered these very righteous words:
2.24.2
அத்ருஷ்டது:கோ தர்மாத்மா ஸர்வபூதப்ரியம்வத: ।
மயி ஜாதோ தஸரதாத்கதமுஞ்சேந வர்தயேத் ॥
adṛṣṭaduḥkhō dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ ।
mayi jātō daṡarathātkathamuñchēna vartayēt ॥
How could he, the Dharmātma,
whom I bore to Daṡaratha,
who has never known sorrow,
who speaks sweetly to all that lives,
live by picking up scattered grain?
2.24.3
யஸ்ய ப்ருத்யாஸ்ச தாஸாஸ்ச ம்ருஷ்டாந்யந்நாநி புஞ்ஜதே ।
கதம் ஸ போக்ஷ்யதேऽநாதோ வநே மூலபலாந்யயம் ॥
yasya bhṛtyāṡca dāsāṡca mṛṣṭānyannāni bhuñjatē ।
kathaṃ sa bhōkṣyatē'nāthō vanē mūlaphalānyayam ॥
How could the master, even whose
attendants and staff enjoy sumptuous food,
survive in the Vana eating fruits and roots, like an orphan?
2.24.4
க: ஏதச்ச்ரத்ததேச்ச்ருத்வா கஸ்ய வா ந பவேத்பயம் ।
குணவாந்தயிதோ ராஜ்ஞா ராகவோ யத்விவாஸ்யதே ॥
kaḥ ētacchraddadhēcchrutvā kasya vā na bhavēdbhayam ।
guṇavāndayitō rājñā rāghavō yadvivāsyatē ॥
How can anyone believe that Rāghava,
such a noble person, especially a dear one,
is being sent in exile by the king?
How can anyone not be seized by fear?
2.24.5
நூநம் து பலவாந் லோகே க்ருதாந்தஸ்ஸர்வமாதிஸந் ।
லோகே ராமாபிராமஸ்த்வம் வநம் யத்ர கமிஷ்யஸி ॥
nūnaṃ tu balavān lōkē kṛtāntassarvamādiṡan ।
lōkē rāmābhirāmastvaṃ vanaṃ yatra gamiṣyasi ॥
Indeed, the Providence that dictates everything, is all powerful!
How else could you, O Rāma, the darling of all people,
be destined for the Vanas?
2.24.6-8
அயம் து மாமாத்மபவ ஸ்தவாதர்ஸநமாருத: ।
விலாபது:கஸமிதோ ருதிதாஸ்ருஹுதாஹுதி: ॥
சிந்தாபாஷ்பமஹாதூமஸ்தவாகமநசித்தஜ: ।
கர்ஸயித்வா ப்ருஸம் புத்ர! நிஸ்வாஸாயாஸஸம்பவ: ॥
த்வயா விஹீநாமிஹ மாம் ஸோகாக்நிரதுலோ மஹாந் ।
ப்ரதக்ஷ்யதி யதா கக்ஷம் சித்ரபாநுர்ஹிமாத்யயே ॥
ayaṃ tu māmātmabhava stavādarṡanamārutaḥ ।
vilāpaduḥkhasamidhō ruditāṡruhutāhutiḥ ॥
cintābāṣpamahādhūmastavāgamanacittajaḥ ।
karṡayitvā bhṛṡaṃ putra! niṡvāsāyāsasambhavaḥ ॥
tvayā vihīnāmiha māṃ ṡōkāgniratulō mahān ।
pradhakṣyati yathā kakṣaṃ citrabhānurhimātyayē ॥
From the sighs of yearning for your return
a mighty and unparalleled fire of grief
will rage in me and it will emaciate me.
It will burn me out like the
fire in high summer, would the thicket.
The denial of the sight of your face will fan it.
My lamentations and sorrow will be its firewood.
The tears out of my crying will be the oblations.
My pitiful choking will be its smoke.
2.24.9
கதம் ஹி தேநு: ஸ்வம் வத்ஸம் கச்சந்தம் நாநுகச்சதி ।
அஹம் த்வாநுகமிஷ்யாமி யத்ர புத்ர! கமிஷ்யஸி ॥
kathaṃ hi dhēnuḥ svaṃ vatsaṃ gacchantaṃ nānugacchati ।
ahaṃ tvānugamiṣyāmi yatra putra! gamiṣyasi ॥
How can a cow not follow its calf, wherever it goes?
I will also follow you, my son, wherever you go!
Why is the cow held as a symbol of motherhood? The reason is simple. The calves of other animals follow the mother. Whereas, it is the other way around, in the case of cows. The mother follows the calf, wherever the calf wanders off.
2.24.10
ததா நிகதிதம் மாத்ரா தத்வாக்யம் புருஷர்ஷப: ।
ஸ்ருத்வா ராமோऽப்ரவீத்வாக்யம் மாதரம் ப்ருஸது:கிதாம் ॥
tathā nigaditaṃ mātrā tadvākyaṃ puruṣarṣabhaḥ ।
ṡrutvā rāmō'bravīdvākyaṃ mātaraṃ bhṛṡaduḥkhitām ॥
Hearing those words that flowed from his mother,
Rāma, a bull among men, felt very sad and said:
2.24.11
கைகேய்யா வஞ்சிதோ ராஜா மயி சாரண்யமாஸ்ரிதே ।
பவத்யா ச பரித்யக்தோ ந நூநம் வர்தயிஷ்யதி ॥
kaikēyyā vañcitō rājā mayi cāraṇyamāṡritē ।
bhavatyā ca parityaktō na nūnaṃ vartayiṣyati ॥
The king, deceived by Kaikēyee,
and with me gone to the forest
cannot survive, for sure, if you also leave him.
2.24.12
பர்து: கில பரித்யாகோ ந்ருஸம்ஸ: கேவலம் ஸ்த்ரியா: ।
ஸ பவத்யா ந கர்தவ்யோ மநஸாऽபி விகர்ஹித: ॥
bhartuḥ kila parityāgō nṛṡaṃsaḥ kēvalaṃ striyāḥ ।
sa bhavatyā na kartavyō manasā'pi vigarhitaḥ ॥
It will be nothing but cruel for a woman to abandon her husband!
May that abominable act not even cross your mind!
2.24.13
யாவஜ்ஜீவதி காகுத்ஸ்த: பிதா மே ஜகதீபதி: ।
ஸுஸ்ரூஷா க்ரியதாம் தாவத்ஸஹி தர்மஸ்ஸநாதந: ॥
yāvajjīvati kākutsthaḥ pitā mē jagatīpatiḥ ।
ṡuṡrūṣā kriyatāṃ tāvatsahi dharmassanātanaḥ ॥
May my father, the descendent of Kākutstha,
the ruler of the worlds, be served well
as long as he is alive; for that is the time honored Dharma!
2.24.14
ஏவமுக்தா து ராமேண கௌஸல்யா ஸுபதர்ஸநா ।
ததேத்யுவாச ஸுப்ரீதா ராமமக்லிஷ்டகாரிணம் ॥
ēvamuktā tu rāmēṇa kausalyā ṡubhadarṡanā ।
tathētyuvāca suprītā rāmamakliṣṭakāriṇam ॥
With those words of Rāma, Kousalyā cheered up.
That auspicious lady, then said, ‘May it be so!’
to Rāma, who knew how to ease up things.
2.24.15
ஏவமுக்தஸ்து வசநம் ராமோ தர்மப்ருதாம் வர: ।
பூயஸ்தாமப்ரவீத்வாக்யம் மாதரம் ப்ருஸது:கிதாம் ॥
ēvamuktastu vacanaṃ rāmō dharmabhṛtāṃ varaḥ ।
bhūyastāmabravīdvākyaṃ mātaraṃ bhṛṡaduḥkhitām ॥
Having heard her assent, Rāma, the patron of Dharma,
again said to his mother, who was very sad:
2.24.16
மயா சைவ பவத்யா ச கர்தவ்யம் வசநம் பிது: ।
ராஜா பர்தா குரு ஸ்ஸ்ரேஷ்டஸ்ஸர்வேஷாமீஸ்வர: ப்ரபு: ॥
mayā caiva bhavatyā ca kartavyaṃ vacanaṃ pituḥ ।
rājā bhartā guru ṡṡrēṣṭhassarvēṣāmīṡvaraḥ prabhuḥ ॥
It behooves me as well as you
to abide by the words of father.
For he is a venerable elder,
our provider and the lord of all peoples.
2.24.17
இமாநி து மஹாரண்யே விஹ்ருத்ய நவ பஞ்ச ச ।
வர்ஷாணி பரமப்ரீத: ஸ்தாஸ்யாமி வசநே தவ ॥
imāni tu mahāraṇyē vihṛtya nava pañca ca ।
varṣāṇi paramaprītaḥ sthāsyāmi vacanē tava ॥
After spending nine and five years in the great forest,
I will do whatever you wish, happily.
2.24.18
ஏவமுக்தா ப்ரியம் புத்ரம் பாஷ்பபூர்ணாநநா ததா ।
உவாச பரமார்தா து கௌஸல்யா புத்ரவத்ஸலா ॥
ēvamuktā priyaṃ putraṃ bāṣpapūrṇānanā tadā ।
uvāca paramārtā tu kausalyā putravatsalā ॥
Responding to those words, Kousalyā,
feeling very sad, with tears in her eyes,
said to her dear son, out of motherly affection:
2.24.19
ஆஸாம் ராம! ஸபத்நீநாம் வஸ்தும் மத்யே ந மே க்ஷமம் ।
நய மாமபி காகுத்ஸ்த! வநம் வந்யாம் ம்ருகீம் யதா ।
யதி தே கமநே புத்தி: க்ருதா பிதுரபேக்ஷயா ॥
āsāṃ rāma! sapatnīnāṃ vastuṃ madhyē na mē kṣamam ।
naya māmapi kākutstha! vanaṃ vanyāṃ mṛgīṃ yathā ।
yadi tē gamanē buddhiḥ kṛtā piturapēkṣayā ॥
O Rāma! I will not be able to manage
in the midst of all of these co-wives.
O scion of Kākutstha dynasty!
If you are firm in your mind
to go to the forest to fulfill your father’s wish,
consider me as a deer that belongs to the forest
and take me with you!
2.24.20
தாம் ததா ருததீம் ராமோ ருதந்வசநமப்ரவீத் ।
ஜீவந்த்யா ஹி ஸ்த்ரியா பர்தா தைவதம் ப்ரபுரேவ ச ॥
tāṃ tathā rudatīṃ rāmō rudanvacanamabravīt ।
jīvantyā hi striyā bhartā daivataṃ prabhurēva ca ॥
To that crying lady, Rāma said, himself crying:
“Husband is the lord and destiny for a woman in her life!”
Kousalyā is the first among the queens. Yet she is soft and not the one to exercise her power to command over others. On the other hand, she is worried that her co-wives would mistreat her, as she explicitly stated earlier (2.20.39). She has endured it for years as Daṡaratha leaned towards Kaikēyee, and knows about it all too well.
So, her mind is filled again with the apprehension that she might be mistreated by her co-wives, in the absence of Rāma.
Rāma deflects her fear by bringing her focus on to a genuine and nobler purpose that she can live for, that of taking care of her husband, by exalting the virtues of serving the husband.
He also allays her fears that the regime of Bharata could especially be difficult for her, by saying that Bharata is a Dharmātma, who cares for everyone’s wellbeing.
This is an example of how Rāma eases things (as stated in 2.24.14), yet being truthful and honest about what he says.
2.24.21
பவத்யா மம சைவாத்ய ராஜா ப்ரபவதி ப்ரபு: ।
ந ஹ்யநாதா வயம் ராஜ்ஞா லோகநாதேந தீமதா ॥
bhavatyā mama caivādya rājā prabhavati prabhuḥ ।
na hyanāthā vayaṃ rājñā lōkanāthēna dhīmatā ॥
The king who is the lord of all, is also our lord.
We are not destitute, as long as the
diligent king is taking care of everyone.
2.24.22
பரதஸ்சாபி தர்மாத்மா ஸர்வபூதப்ரியம்வத: ।
பவதீமநுவர்தேத ஸ ஹி தர்மரதஸ்ஸதா ॥
bharataṡcāpi dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ ।
bhavatīmanuvartēta sa hi dharmaratassadā ॥
Bharata is also a Dharmātma.
He adheres to Dharma always.
He speaks for the welfare of every being.
He will take good care of you.
2.24.23
யதா மயி து நிஷ்க்ராந்தே புத்ரஸோகேந பார்திவ: ।
ஸ்ரமம் நாவாப்நுயாத்கிஞ்சிதப்ரமத்தா ததா குரு ॥
yathā mayi tu niṣkrāntē putraṡōkēna pārthivaḥ ।
ṡramaṃ nāvāpnuyātkiñcidapramattā tathā kuru ॥
After I leave, may you, vigilantly do
whatever is required to keep the king off the stress
of the sorrow of not having his son around!
2.24.24
தாருணஸ்சாப்யயம் ஸோகோ யதைநம் ந விநாஸயேத் ।
ராஜ்ஞோ வ்ருத்தஸ்ய ஸததம் ஹிதம் சர ஸமாஹிதா ॥
dāruṇaṡcāpyayaṃ ṡōkō yathainaṃ na vināṡayēt ।
rājñō vṛddhasya satataṃ hitaṃ cara samāhitā ॥
Do constantly, in full diligence,
the best for the aged king,
so that this dreadful misery
would not destroy him!
2.24.25
வ்ரதோபவாஸநிரதா யா நாரீ பரமோத்தமா ।
பர்தாரம் நாநுவர்தேத ஸா து பாபகதிர்பவேத் ॥
vratōpavāsaniratā yā nārī paramōttamā ।
bhartāraṃ nānuvartēta sā tu pāpagatirbhavēt ॥
A woman, even if she is of the best character
and observant of all Vratas and fasts,
would only end up in evil hell,
if she is not in step with him.
2.24.26
பர்து ஸ்ஸுஸ்ரூஷயா நாரீ லபதே ஸ்வர்கமுத்தமம் ।
அபி யா நிர்நமஸ்காரா நிவ்ருத்தா தேவபூஜநாத் ॥
bhartu ṡṡuṡrūṣayā nārī labhatē svargamuttamam ।
api yā nirnamaskārā nivṛttā dēvapūjanāt ॥
On the other hand, a woman who serves her husband,
would attain the best of heavens,
even if she stops doing Poojas and
offering salutations to the Dēvas!
2.24.27
ஸுஸ்ரூஷாமேவ குர்வீத பர்து: ப்ரியஹிதே ரதா ।
ஏஷ தர்ம: புரா த்ருஷ்டோ லோகே வேதே ஸ்ருத: ஸ்ம்ருத: ॥
ṡuṡrūṣāmēva kurvīta bhartuḥ priyahitē ratā ।
ēṣa dharmaḥ purā dṛṣṭō lōkē vēdē ṡrutaḥ smṛtaḥ ॥
A woman shall serve her husband with
complete interest in his welfare.
This is seen as the Dharma
from time immemorial in the world.
It is what is heard from Vedas and found in Smṛtis.
2.24.28
அக்நிகார்யேஷு ச ஸதா ஸுமநோபிஸ்ச தேவதா: ।
பூஜ்யாஸ்தே மத்க்ருதே தேவி! ப்ராஹ்மணாஸ்சைவ ஸுவ்ரதா: ॥
agnikāryēṣu ca sadā sumanōbhiṡca dēvatāḥ ।
pūjyāstē matkṛtē dēvi! brāhmaṇāṡcaiva suvratāḥ ॥
For my sake, please perform Poojas, fire rituals
and flower offerings to the Dēvas.
And may you also honor Brāhmaṇas, who perform good Vratas.
2.24.29
ஏவம் காலம் ப்ரதீக்ஷஸ்வ மமாகமநகாங்க்ஷிணீ ।
நியதா நியதாஹாரா பர்த்ருஸுஸ்ரூஷணே ரதா ॥
ēvaṃ kālaṃ pratīkṣasva mamāgamanakāṅkṣiṇī ।
niyatā niyatāhārā bhartṛṡuṡrūṣaṇē ratā ॥
Disciplined in time and food, and taking care of the husband,
may you thus occupy yourself, while waiting for my return!
2.24.30
ப்ராப்ஸ்யஸே பரமம் காமம் மயி ப்ரத்யாகதே ஸதி ।
யதி தர்மப்ருதாம் ஸ்ரேஷ்டோ தாரயிஷ்யதி ஜீவிதம் ॥
prāpsyasē paramaṃ kāmaṃ mayi pratyāgatē sati ।
yadi dharmabhṛtāṃ ṡrēṣṭhō dhārayiṣyati jīvitam ॥
You will have the best of your dreams realized
upon my return, hoping that the best among
the patrons of Dharma (Daṡaratha),
would be able to hold on to his life till then.
2.24.31
ஏவமுக்தா து ராமேண பாஷ்பபர்யாகுலேக்ஷணா ।
கௌஸல்யா புத்ரஸோகார்தா ராமம் வசநமப்ரவீத் ॥
ēvamuktā tu rāmēṇa bāṣpaparyākulēkṣaṇā ।
kausalyā putraṡōkārtā rāmaṃ vacanamabravīt ॥
Thus told by Rāma, Kousalyā, with
her eyes clouded with tears,
her heart wrung by a mother’s grief,
said to him:
2.24.32
கமநே ஸுக்ருதாம் புத்திம் ந தே ஸக்நோமி புத்ரக ।
விநிவர்தயிதும் வீர! நூநம் காலோ துரத்யய: ॥
gamanē sukṛtāṃ buddhiṃ na tē ṡaknōmi putraka ।
vinivartayituṃ vīra! nūnaṃ kālō duratyayaḥ ॥
My son! O Veera! I do not seem to be able to
divert you from your firm decision to leave,
for no one can change what time has in store!
What else can a mother say to a son who is going to be away for several years, completely out of sight and out of reach, than that which is described in these Ṡlōkas?
Salutations to Vālmeeki, the first poet, for capturing a mother’s mind so beautifully in these few Ṡlōkas!
2.24.33
கச்ச புத்ர! த்வமேகாக்ரோ பத்ரம் தேऽஸ்து ஸதா விபோ ।
புநஸ்த்வயி நிவ்ருத்தே து பவிஷ்யாமி கதவ்யதா ॥
gaccha putra! tvamēkāgrō bhadraṃ tē'stu sadā vibhō ।
punastvayi nivṛttē tu bhaviṣyāmi gatavyathā ॥
My son, may you now leave single mindedly!
May everything bode well for you always, O lord!
May I be relieved of all my sufferings upon your return!
2.24.34
ப்ரத்யாகதே மஹாபாகே க்ருதார்தே சரிதவ்ரதே ।
பிதுராந்ருண்யதாம் ப்ராப்தே த்வயி லப்ஸ்யே பரம் ஸுகம் ॥
pratyāgatē mahābhāgē kṛtārthē caritavratē ।
piturānṛṇyatāṃ prāptē tvayi lapsyē paraṃ sukham ॥
O blessed one! I shall find the ultimate comfort in you,
when you return with celebrated character,
having accomplished your purpose,
and having redeemed your debt to your father.
2.24.35
க்ருதாந்தஸ்ய கதி: புத்ர துர்விபாவ்யா ஸதா புவி ।
யஸ்த்வாம் ஸஞ்சோதயதி மே வச ஆச்சித்ய ராகவ! ॥
kṛtāntasya gatiḥ putra durvibhāvyā sadā bhuvi ।
yastvāṃ sañcōdayati mē vaca ācchidya rāghava! ॥
The ways of destiny on this earth, my son,
are beyond our comprehension.
See how it urges you onward, O Rāghava,
disregarding my entreaties!
2.24.36
கச்சேதாநீம் மஹாபாஹோ க்ஷேமேண புநராகத: ।
நந்தயிஷ்யஸி மாம் புத்ர ஸாம்நா வாக்யேந சாருணா ॥
gacchēdānīṃ mahābāhō kṣēmēṇa punarāgataḥ ।
nandayiṣyasi māṃ putra sāmnā vākyēna cāruṇā ॥
O mighty armed one! Please go now and come back safely,
my son, to delight me with your grace, charm and words!
2.24.37
அபீதாநீம் ஸ காலஸ்ஸ்யாத்வநாத்ப்ரத்யாகதம் புந: ।
யத்த்வாம் புத்ரக! பஸ்யேயம் ஜடாவல்கலதாரிணம் ॥
apīdānīṃ sa kālassyādvanātpratyāgataṃ punaḥ ।
yattvāṃ putraka! paṡyēyaṃ jaṭāvalkaladhāriṇam ॥
I wish today was the day when I saw you returning,
my son, with matted locks and clad in bark!
2.24.38
ததா ஹி ராமம் வநவாஸநிஸ்சிதம்
ஸமீக்ஷ்ய தேவீ பரமேண சேதஸா ।
உவாச ராமம் ஸுபலக்ஷணம் வசோ
பபூவ ச ஸ்வஸ்த்யயநாபிகாங்க்ஷிணீ ॥
tathā hi rāmaṃ vanavāsaniṡcitaṃ
samīkṣya dēvī paramēṇa cētasā ।
uvāca rāmaṃ ṡubhalakṣaṇaṃ vacō
babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī ॥
Thus the queen found him
bent upon going to dwell in the forest.
She spoke to Rāma, of auspicious appearance,
out of a heart full of love, eager to
invoke all the blessings upon him:
The blessings follow in the next Sarga.
இத்யார்ஷே ஸ்ரீமத்ராமாயணே வால்மீகீயே ஆதிகாவ்யே
அயோத்யாகாண்டே சதுர்விம்ஸஸ்ஸர்க: ॥
ityārṣē ṡrīmadrāmāyaṇē vālmīkīyē ādikāvyē
ayōdhyākāṇḍē caturviṃṡassargaḥ ॥
Thus concludes the twenty fourth Sarga
in Ayōdhyā Kāṇḍa of the glorious Rāmāyaṇa,
the first ever poem of humankind,
composed by Vālmeeki. AC